Drie kroonjuwelen van de participatiemaatschappij: landgoed, watertoren en een kasteel

In zijn eerste troonrede sprak de koning over de participatiesamenleving: ‘Van iedereen die dat kan, wordt gevraagd verantwoordelijkheid te nemen voor zijn of haar eigen leven en omgeving.’ Hoewel participatie vaak gekoppeld wordt aan zorg, bracht een bezoek aan landgoed Ockenburgh in Den Haag ons op de gedachte om aandacht te besteden aan voorbeelden in de fysieke omgeving. Drie ervan, in verschillende fasen van ontwikkeling, lichten we eruit. Ze spraken ons aan, omdat ze concrete betekenis geven aan het abstracte begrip ‘participatiesamenleving’ en in de wijze waarop burgers én gemeenten dit spel met elkaar spelen: de keuze voor een ‘kroonjuweel’ lijkt een vast onderdeel van het recept voor een succesvol participatietraject.

Case 1: het landgoed

Vorig weekend was het prachtig herfstweer om de vruchten van de participatiemaatschappij te plukken, in de vorm van een lunch in pop-up brasserie De Ock. De gemeente Den Haag heeft, na een periode van 15 jaar wikken, wegen en min of meer mislukte pogingen, een weg gevonden om Villa Ockenburgh op het gelijknamige landgoed te revitaliseren. Het landgoed ligt aan de rand van de stad. Het heeft in zijn laatste functie dienst gedaan als jeugdherberg, maar raakte na de sluiting in 1998 in verval. Plannen voor een congreshotel riepen veel weerstand op. Bijna twee jaar geleden probeerde de gemeente een alternatief te vinden voor de hotelplannen. De aanbesteding die zij uitschreef, mislukte: geen van de aanbieders voldeed aan de eisen. Exit aanbesteding, enter: burgerinitiatief plan B (https://www.buitenplaatsockenburgh.nl/over/plan-b/). De gemeente nam contact op met de initiatiefnemers, inwoners van het naburige stadsdeel Loosduinen. Dit leidde tot een intentieovereenkomst (http://www.denhaag.nl/home/bewoners/gemeente/document/Intentieovereenkomst-Ockenburgh-1.htm), waarin de gemeente de regie voert over de restauratie en deze deels financiert. De initiatiefnemers, verenigd in de Stichting tot behoud van het landgoed, zullen zich vooral richten op de exploitatie. Resultaat op de korte termijn: een bomvolle brasserie op een zomerse herfstdag.

Case 2: het kasteel

Verval was ook een thema in de casus rond kasteel Keverberg, gelegen in Kessel (gemeente Peel en Maas). Dat verval is definitief gestopt. Waar ze in Ockenburgh en Leerdam (case 3) nog aan het begin staan, is deze Limburgse trouw- en vergaderlocatie in september jl. geopend. Het enthousiasme van de vrijwilligers en de trots van de bestuurders spat er vanaf: https://www.youtube.com/watch?v=nnppu1lrj0I.

Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog staken Duitse soldaten het kasteel in brand. Lang bleef het een ruïne. Pogingen om het te herbouwen, slaagden niet. De gemeenteraad van Peel en Maas stemde in 2011 in met gedeeltelijke financiering van de herbouw. Ook hier krijgt de participatiesamenleving - een term die in 2011 nog niet zulke vleugels had gekregen - concreet vorm doordat burgers daadwerkelijk de handen uit de mouwen steken, door gouverneur Bovens ‘actief Limburgerschap’ genoemd, burgemeester Delissen spreekt van ‘samensturing’. Vrijwilligers, verenigd in de Stichting Behoud Kasteel De Keverberg, zijn eigenaar van het kasteel en droegen 8000 uur bij aan de wederopbouw.

Case 3: de watertoren

De gemeente Leerdam heeft een markante watertoren binnen haar gemeentegrenzen. De toren is sinds 2009 niet meer in gebruik. De gemeente weigerde in te stemmen met het plan van de toenmalige eigenaar om dit van ver herkenbare gebouw te slopen. Daarna ging een ontwikkelaar aan de slag. Net als de plannen voor een hotel in Den Haag (case 1), leverden zijn eerste ideeën in 2014 veel weerstand op bij bewoners – ook hij had zijn zinnen gezet op de ontwikkeling van een hotel. De inwoners bleven niet in de weerstand ‘hangen’, maar kwamen met eigen ideeën. Opvallend: de ontwikkelaar bleef betrokken en heeft de ideeën verwerkt in een nieuw plan. Iets van het Limburgse enthousiasme klinkt door in de eerste reactie van wethouder Meijdam, die zijn waardering uitsprak voor de manier waarop beide partijen dit project oppakken: ‘Laten we met z’n allen wat moois neerzetten’ (http://extranieuwsleerdam.nl/nieuws/nieuw-plan-watertoren-leerdam-1.4935557). Het plan wat er nu ligt, mikt op het combineren van wonen (in de toren) en werken (in het onderste deel). 

Kroonjuwelen: inzichten voor participatieprojecten

Het is nog wat vroeg om, aan de hand van deze cases, het definitieve ‘protocol’ voor succesvolle ‘samensturingsprojecten‘ op te stellen, zowel de exploitatie van het landgoed als de verbouwing van de watertoren moeten nog van de grond komen. Desalniettemin bieden vooral de cases in Den Haag en Peel en Maas inzichten voor projecten in de participatiesamenleving. We kijken naar de rol van de inwoners en de rol van de gemeente.

De inwoners

Een kroonjuweel mobiliseert betrokkenheid. Kastelen en landgoederen hebben als groot voordeel dat ze zichtbaar zijn. Veel inwoners vinden er iets van, voelen zich ermee verbonden. Het zijn objecten die historische betekenis hebben en al langere tijd een plek in de gemeenschap hebben. Verval of het mogelijk verdwijnen van deze betekenisvolle gebouwen maakt energie los. Vrijwilligers weten waar ze zich voor inzetten, ze kunnen zich voorstellen wat het eindresultaat is waar ze naartoe werken. Zij krijgen en nemen verantwoordelijkheid. Hun rol is niet alleen het mobiliseren en handen uit de mouwen steken, daarna blijven ze betrokken via bijvoorbeeld de stichtingen.

De gemeente

Het helpt als de overheid een financiële bijdrage levert. Hoewel vrijwilligers veel capaciteit leveren, waren de projecten de Keverberg en Ockenburg alleen in beweging te krijgen met overheidsgeld. Ook hier is het interessant te zien hoe het Leerdamse project zal verlopen. Daar is een projectontwikkelaar aan zet. 

Maar bovenal: de gemeenten bieden ruimte en geeft richting. Of het nu de gemeente Den Haag, Leerdam of Peel en Maas betreft: ze zijn bereid om ruimte te bieden aan een proces dat soms een andere route loopt dan vooraf bedacht, in staat om de kansen te zien en geven op cruciale momenten richting aan het project.