Apenkooien in het huis van Thorbecke: Lokaal besturen én regionaal samenwerken

Onlangs hoorde ik enkele ambtenaren hun bestuurder omschrijven als 'apetrots'. Onder zijn leiding had de regionale samenwerking tot mooie resultaten geleid, en de bestuurder in kwestie placht zichzelf dan ook tevreden op de borst te slaan. Volgens de ambtenaren beschikte deze trotse aap over wel zeven, gouden ... (en hier volgde een variant met mannelijke lichaams­delen op dit gezegde, vaak te horen in TV-programma's met zogeheten voetbalanalisten).
 
Opvallend eigenlijk, hoeveel Nederlandse spreekwoorden en gezegden ons een spiegel voorhouden met behulp van de aap. Als je niet oppast, sta je voor aap of ben je erin gelogeerd. We zien apen hun lelijkheid tevergeefs maskeren met gouden ringen, of broodjes beleggen met klinkklare onzin. In lastige situaties springt de aap van schouder op schouder, maar gelukkig komt hij ook wel uit mouwen om iemands ware bedoelingen te onthullen.
 
Veelzeggend is de vraag of je een oude aap nog kunstjes kunt leren. In gedachten hoor je het vanzelfsprekende antwoord: nee, dat gaat helaas niet. Stof tot nadenken in het aloude 'Huis van Thorbecke', u weet wel, ons staatsbestel dat nog dateert uit het midden van de negentiende eeuw. Dat Huis staat nog altijd fier overeind, ondanks de almaar groeiende samenwerking, naast en dwars door alle verdiepingen. Gemeenten gaan als wendbare organisaties steeds vaker grote vraagstukken (wicked problems) oppakken, gesteund door omvangrijke subsidies van het Rijk en provincies. Samenwerken is het parool, met de Regio als het nieuwe normaal. Maar we besturen nog altijd lokaal: aard en nagelvast vanuit een negentiende-eeuws bouwwerk. Dat vraagt heel wat kunst en vliegwerk voor oude en jonge apen.
  
Gelukkig schiet het Rijk te hulp met programma's om het samenwerkingskunstje onder de knie te krijgen. Dat alles onder de ouderwetse naam 'toerusten'. Zouden ze bij BZK weten dat in Thorbecke's tijd die term vooral werd gebruikt voor een oorlog of een reis? En inderdaad, het heeft vaak veel weg van een oorlog, dat samenwerken. Dan hoop je dat de gemeente, alvorens zich ten strijde te omgorden, de spelregels van dit krijgsbedrijf een beetje beheerst. Welke samenwerkingsvormen zijn er voor welke overheidstaken? Wat is een verbonden partij? Wie gaat waar over? Hoe loopt de verantwoording? Het bekende spel van het besturen, beheersen, uitvoeren en controleren, ook wel governance genoemd. Niets nieuws onder de zon, gewoon het oude kunstje. De basiskennis is echter vaak maar mondjesmaat beschikbaar. 'Iets met gemeenschappelijke regelingen', heet het dan, 'en dus ongrijpbaar, onbetaalbaar en ondemocratisch'. Onkunde is er overigens tot op het allerhoogste niveau: het coalitieakkoord van het huidige kabinet bevat juridische apekool over samenwerkings­vormen. Hier valt nog heel wat toe te rusten met ouderwets 'harde' kennis, juist omwille van de gewenste wendbaar­heid.

Hoe zit het met die tweede betekenis van toerusten uit de tijd van Thorbecke: 'het maken van toebereidselen voor een reis'? Toeval of niet, onder regie van de VNG is er onlangs een 'routekaart' ontwikkeld met tien wegwijzers voor samenwerken. Dit hulpmiddel wijst de gemeente de weg op haar reis naar een netwerkende en responsieve overheid, vol nieuwe 'zachte' vaardigheden, zoals verbinden, reflecteren en leren. Lokaal besturen én regionaal samenwerken: het vraagt de lenigheid en souplesse van het aloude apenkooien, overigens een zeer gezonde en plezierige bezigheid.

"Als je een aap laat klimmen, gaat hij kokosnoten gooien:" door te leren ga, je steeds meer ontdekken. Deze zegswijze biedt hoop. Omdat ons staatsbestel geen pasklare regelgeving heeft voor het samenwerken, mogen we het zelf gaan ontdekken, lerenderwijs, stap voor stap om als wendbare organisaties wicked problems aan te pakken. Ondanks alle constitutionele onzekerheid staat één ding gelukkig wel vast, zo vast als een negentiende-eeuws huis: ingewikkelde vraagstukken los je op met een samenwerking op maat, door relaties, processen en samenwerkings­vormen op elkaar af te stemmen. Succesvolle samenwerking: het brengt je werkplezier en mooie maatschap­pelijke resultaten. En het leidt tot trotse professionals. Zo trots als een aap, met zeven staarten, wel te verstaan.