Ieder zijn eigen taal

Laatst was ik een beetje aan het grasduinen en kwam een artikel tegen van Herman van Gunsteren en Edith van Ruyven. In 1993 waren ze allebei verbonden aan de Rijksuniversiteit Leiden. In eerste instantie dacht ik te maken te hebben met een artikel over een oud computerbesturingssysteem, het DOS-systeem. Voor iedereen die in de jaren 90 is opgegroeid met computers, is dit een naam die vertrouwd klinkt. Maar de auteurs gebruikten de term DOS als afkorting voor De Ongekende Samenleving. De essentie van het artikel: kennis en begrip over de samenleving sluiten niet meer aan bij de daadwerkelijke samenleving, met alle gevolgen van dien.

Dertig jaar oud is dat artikel, en anno nu lijken we als maatschappij nog steeds tegen dezelfde problemen aan te lopen. Voorbeelden van de gevolgen van dit gebrek aan begrip zijn naar mijn mening elke dag zichtbaar. Je hoeft alleen maar het nieuws aan te zetten en we worden overspoeld met zaken die lijken te gaan over het gebrek aan begrip voor elkaars belevingswereld en motivaties van groepen en individuen.

Het is ook erg lastig om te begrijpen wat anderen nodig hebben en wat hen drijft om dat te willen. Zelf merk ik dat het energie kost om de ander te begrijpen. Niet zozeer omdat ik niet hoor wat ze zeggen, maar meer omdat als ik ze echt wil begrijpen, mijn eigen vertrouwde denkwijze en handelswijze een beetje los moet laten. Ik moet onderzoeken of ik me een voorstelling kan maken van wat de ander denkt en waarom hij of zij dat denkt. Op zulke momenten ben ik in feite bezig met een intern veranderproces, en dat kost energie.

De dagelijkse praktijk als adviseur gaat in essentie vaak over onderwerpen die het gevolg zijn van veranderingen en die organisaties energie kosten. Goedbedoelde initiatieven om de boel te verbeteren stranden of lopen vertraging op omdat de betrokkenen elkaar niet begrepen hebben. Ze spreken als het ware elkaars taal niet. Misschien spreken ze wel dezelfde taal, maar begrijpen ze elkaar niet als het gaat om de betekenis van de woorden die gebruikt worden. Het gaat dan niet per se om definities, maar veel meer om woorden die betekenis hebben voor een bepaalde groep.

Zo is het voor iemand die graag met processen werkt, lastig uit te leggen wat het gevoel is dat dit bij hem of haar oproept. Een leidinggevende die meer op hoofdlijnen stuurt en de betekenis van processen niet op dezelfde manier ervaart als de medewerker, kan vaak onbedoeld het gevoelsniveau van die medewerker raken. Maar andersom kan het natuurlijk ook gebeuren dat medewerkers niets voelen bij het woord 'controle' en daardoor niet begrijpen wat er nodig is om op een afgesproken manier verantwoording af te leggen (los van de vraag of verantwoording afleggen moet plaatsvinden zoals er nu in veel gevallen over nagedacht wordt. Daar kunnen we wellicht eens een ander artikel aan wijden…).

Om de betekenis van woorden en de kracht van taal nog iets meer te illustreren, denk ik aan een opdracht waar ik mee bezig ben. Die opdracht voer ik uit in Friesland. In die provincie komt het contrast tussen taal en begrip wat mij betreft heel sterk naar voren. Als Overijsselaar spreek ik alleen maar Nederlands. Ik begrijp die woorden en kan mijn gevoel koppelen aan die woorden. Bij mijn eerste ontmoeting met de Friese opdrachtgever botsten onze 'werelden' al met elkaar. Mijn voornaam is Auke, en dat is Fries. De betekenis van die naam heeft niets met Friesland te maken. Mijn ouders vonden het gewoon leuk om hun kinderen niet te vernoemen, maar eens iets anders te proberen. Mijn opdrachtgever begon echter meteen Fries tegen mij te spreken. Niet uit chauvinisme of iets dergelijks, maar gewoon omdat de naam Auke voor hem gelijk staat aan: dat is een Fries. Hoe dan ook, het werd al snel duidelijk dat we elkaar niet zouden begrijpen als we niet een beetje naar elkaar toe zouden groeien wat betreft het gebruik van taal. Nu we wat verder zijn in de samenwerking, hebben we een soort overeenkomst gesloten over het gebruik van taal. Het is onze manier om elkaar zo goed mogelijk te begrijpen. Niet per se Nederlands of Fries als voertaal, maar een afspraak over uitspreken en vertalen. Ik bedoel hiermee dat we hebben afgesproken dat iedereen in zijn eigen (nabij het hart liggende) taal spreekt. Mocht het onduidelijk worden, mochten we elkaar niet begrijpen, dan zoeken we samen naar de juiste vertaling of naar een vertaler. En natuurlijk kostte het in het begin energie om dit te doen, maar nu, na een tijdje, merk ik: verbinding. Ik heb minder vaak de vertaler nodig en durf hier en daar zelf ook de taal van de ander te gebruiken.

Deze wederwaardigheden met het Fries en het Nederlands illustreren naar mijn ervaring de betekenis van taal en woorden in organisaties. Gebruikte taal is een uiting van identiteit van zaken die diep liggen en soms gewoon een vertaling nodig hebben voordat we elkaar kunnen begrijpen. Dat begrip is wat mij betreft de essentie van verandering, en ja, dat kost energie en inspanning. Een beetje eigen verlies hier en daar, maar de ervaring leert dat het uiteindelijk veel meer oplevert dan dat het kost.

Loopt jouw organisatie ook tegen 'vertaalissues' aan, wil je hierover doorpraten of heb je een mooie andere invalshoek op dit thema; laten we dan afspreken!